انواع پروتز (اندام مصنوعی)؛ نحوه ساخت، مراقبت و طرز استفاده

هنگامی که دست و یا پا قطع می‌شود پروتز یا اندام مصنوعی نقش مهمی را در توانبخشی ایفا خواهد کرد. پروتزها ابزاری هستند که یا پوشیده می شوند و یا از طریق جراحی روی بدن کاشت و ثابت می‌شوند. اندام های مصنوعی از مواد مختلف تهیه شده و ممکن است جهت اهداف زیبایی (رفع نقص عضو) یا عملکردی استفاده شوند. اندام‌های مصنوعی در برخی افراد موجب بهبود تحرک و توانایی کنترل فعالیت‌های روزانه و درکل ایجاد استقلال فردی می‌شود.

قطعات پروتز

پروتزها در طیف‌های وسیعی ساخته شده‌ و بیشتر آن‌ها شبیه اندام‌های واقعی دست، پا، بازو و ساق پا هستند. با وجود این که اعضای مصنوعی بدن طرح‌های مختلفی دارند اما تمام آن‌ها از قطعات مشابه تهیه شده‌اند. قطعات پروتزها شامل:

•  سوکت، بخشی از عضو مصنوعی است که انتهای اندام قطع شده در آن قرار می‌گیرد.
•  سیستم تعلیق قسمتی است که پروتز را به انتهای اندام قطع شده وصل می‌کند.
•  بدنه
•  دست، پا یا هوک
•  پوشش خارجی برای زیبایی ظاهر پروتز

انواع

در این قسمت به معرفی رایج‌ترین انواع اعضای مصنوعی بدن می‌پردازیم.

پروتز مفصل

غضروف در واقع یک کف‌پوش بین استخوان‌ها در مفاصل است. با گذشت زمان، فرسایش و تخریب غضروف‌ها منجر به اصطکاک بین استخوان‌ها و در نتیجه درد شدید و محدودیت حرکت می‌شود. در صورت آسیب جدی، پروتزها معمولاً به عنوان جایگزینی برای مفاصل آسیب دیده استفاده می‌شوند. مفاصل ران، زانو و شانه به طور معمول قابل تعویض با پروتزهای مصنوعی هستند. پروتزهای مفصلی شامل یک توپ و یک سوکت برای شانه و ران استفاده می‌شوند. ایمپلنت توپی به استخوان ران یا استخوان بالای بازو متصل شده و با یک دسته به آن متصل می‌شود. سوکت پلاستیکی با اتصال به استخوان لگن یا تیغه شانه، مفصل جدید را تشکیل می‌دهد. در زانو، پروتزهای مصنوعی به انتهای استخوان ران و بالای استخوان شینه (تیبیا) متصل می‌شوند. فاصله بین پروتزهای استخوانی اجازه می‌دهد تا آنها روی یکدیگر لغزیده و به طور مشابه با زانوی طبیعی عمل کنند.

پروتز دست

دست‌های مصنوعی به‌جای دست قطع شده به کار می‌رود. انواع اصلی پروتزهای دست شامل پروتزهای زیر آرنج وبالای آرنج می باشند. پروتز زیر آرنج همانطور که از نامش پیداست به زیر ساعد متصل می‌شود و پروتز بالای آرنج به قسمت فوقانی دست، جایی که مفصل آرنج قطع شده متصل می‌گردد. دست‌های مصنوعی از طریق کابل و باند به بدن متصل می‌شوند. این اعضای مصنوعی بدن با حرکت دست مخالف قابل کنترل است.

نوع دیگری از دست مصنوعی به نام مایوالکترونیک وجود دارد که از طریق سیگنال‌های الکتریکی مغز قابل کنترل می‌باشد. در این نوع پروتز، الکترودهای داخل پروتز به عضلات آرنج یا بالای بازو متصل می‌شوند. حرکت عضلات به مغز پیام حرکت مفصل آرنج، باز و بسته کردن دست و انحنای انتهای پروتز را می‌دهند. دست‌های مصنوعی شامل چندین ترمینال دیوایس یا وسیله انتهایی هستند که به پروتز متصل می‌شوند. دست مصنوعی به خودی خود قادر به حرکت نیست اما می‌تواند عیب نقص عضو دست را پوشانده و زیبایی ظاهر را ترمیم کند. هوک یا دست چنگکی بیشتر نقش کارکردی دارد و به گرفتن و رهاکردن اجسام کمک کرده و امکان انجام فعالیت‌های دو دست را فراهم می‌کند. با دست‌های مصنوعی مایوالکترونیک بیمار می‌تواند گرفتن و رهاکردن با دست را انجام دهند.

پروتز پا

پروتز پا به ۲ صورت زیر زانو و بالای زانو وجود دارد. پروتز زیر زانو همانطور که از نامش پیداست در قسمت زیر زانو قرار می‌گیرد و پروتز بالای زانو شامل مفصل مصنوعی زانو است که به استخوان ران متصل می‌شود. پای مصنوعی دارای انواع مختلفی است. نوع پروتز پا به میزان قطع عضو، شغل و فعالیت بیمار، هزینه و عملکرد مورد انتظار بستگی دارد. پای مصنوعی از قطعات مختلفی نظیر: مجموعه مچ پا، ساق پا، سوکت و سیستم تعلیق تشکیل شده است. قسمت مچ پا بیمار را هنگام ایستادن و راه رفتن حمایت می‌کنند. مفاصل مچ پا ممکن است به‌ صورت جامد و یا منعطف باشند. قطعات پیشرفته مچ پا به‌دلیل ویژگی متحرکی که دارند، امکان پریدن و یا دویدن را فراهم می کنند. ساق به قسمت تحتانی پروتز گفته می‌شود. این قسمت از اندام مصنوعی به دلیل پوشش نرم و زیبا یا پوسته سخت خارجی که دارد نقش حمایتی مهمی را برعهده دارد. سوکت فشار را به قسمت‌های دیگر پا پخش می‌کند و سیستم تعلیق پروتز را در جای خود نگه می‌دارد.

پروتزهای زیبایی

پروتزهای زیبایی درحقیقت نقش کارکردی در بدن ندارند و صرفا بعد از قطع عضو و یا از دست دادن عضوی از بدن جهت زیبایی و رفع عیوب به کار می‌روند. پروتزهای زیبایی شامل پروتز چشم مصنوعی، دست پا، انگشتان دست، انگشتان پا و سینه‌های سیلیکونی هستند. ایمپلنت‌های زیبایی معمولا جهت اصلاح تغییر شکل و عیوب ناشی از تروما و بیماری استفاده می‌شوند.

پروتزها چگونه ساخته می‌شوند؟

مواد زیادی جهت ساخت اعضای مصنوعی بدن به شکل طبیعی به کار می‌روند. مواد موجود در ترکیبات پروتزها عبارتنداز: رزین اکرلیک، فیبرکربن، پلاستیک مقاوم دربرابر حرارت، سیلیکون، آلومینیوم و تیتانیوم. در آخر برای ایجاد ظاهر کاملا طبیعی اندام‌های مصنوعی با فوم پوشیده می‌شوند. پوشش‌های منعطف شبیه به پوست بدن روی فوم را پوشانده تا جلوه آن طبیعی تر شود. اندام‌های مصنوعی بعد از ساخت، اندازه‌گیری و تحویل، برای اطمینان از نصب صحیح در طول زمان نیاز به تنظیم دارند. در نهایت هدف از این همه تدارکات، تهیه اعضای مصنوعی بدنی است که علاوه بر اندازه مناسبی بتواند زندگی بیمار را بهبود و دامنه حرکات او را تسهیل کند.

انتخاب و استفاده از پروتزها

عواملی که در انتخاب عضو مصنوعی نقش دارند عبارتند از:

•  موقعیت و میزان قطع عضو
•  وضعیت اندام باقی مانده
•  میزان فعالیت خصوصا برای پای مصنوعی
•  اهداف و نیازهای ویژه بیمار

طراحی و ساخت پروتزها توسط افراد متخصص در این امر صورت می‌گیرد. معمولا بعد از رفع تورم و جراحات ناشی از قطع عضو، ساخت اندام مصنوعی در بیمارستان آغاز می‌شود. مراحل ساخت اندام مصنوعی شامل:

•  اندازه‌گیری انتهای عضو قطع شده و عضو سالم مقابل
•  ساخت قالب گچی
•  ساخت سوکت
•  اتصال بدنه
•  تنظیم پروتز

بسته به بهبود زخم ناشی از قطع عضو و همچنین راحتی بیمار، ممکن است بیمار ظرف چند هفته بعد از جراحی تمرین استفاده از اندام ساختگی را آغاز کند. نحوه استفاده و مراقبت از پروتزها معمولا توسط درمانگرها آموزش داده می‌شود.

راحتی و مراقبت از پروتزها

برای استفاده مفید از اعضای مصنوعی بدن و پیشگیری از بروز مشکلات بهتر است در مراقبت از پروتزها، عضو قطع شده و سلامت عمومی نهایت دقت را بکنیم. مراقبت‌های روزانه شامل:

•  درآوردن پروتز قبل از خواب، چک کردن قطعات شل و یا خراب، چک کردن انتهای عضو قطع شده برای اطمینان از تاول و یا علائم دیگر تحریک
•  تمیزکردن، روغن مالی و ماساژ انتهای عضو قطع شده
•  باندپیچی انتهای عضو قطع شده هنگام پوشیدن پروتزها برای کاهش تورم
•  معاینه مکرر و منظم پوست عضو قطع شده برای پیشگیری از زخم. ممکن است برای این کار نیاز به کمک فرد دیگری داشته و یا از آینه استفاده کنید.
•  انجام تمرینات ورزشی که توسط فیزیوتراپیست تاکید شده‌اند. این تمرینات شامل، حرکات کششی، انواع حرکات دست و پا، تثبیت موقعیت بدن و استقامت می‌باشد.
•  درخصوص پاهای مصنوعی، پوشیدن کفش‌های مناسب و اندازه و عدم تغییر ارتفاع پاشنه‌ی کفش بسیار حائز اهمیت است. پروتزها تنها برای یک پاشنه طراحی شده‌اند.
•  شستشوی سوکت با آب و صابون
•  خشک کردن سوکت قبل از پوشیدن اندام مصنوعی

یکی دیگر از نکات مهم استفاده از اندام مصنوعی، حفظ وزن مناسب و پیشگیری از اضافه وزن است. این کار به ماندگاری و حفظ پروتزها کمک شایانی می‌کند. برای اطمینان از سالم بودن پروتزها، حداقل سالی یک بار آن‌ها را به‌ دقت بررسی و درصورت لزوم تعمیر کنید.