جراحی آمپوتاسیون عملی است که در آن تمام یک عضو یا بخشی از آن، برای مثال بازو، پا، پایین پا، دست، انگشتان پا یا دست قطع میشود. آمپوتاسیون پا، از بالا یا پایین زانو، متداولترین نوع قطع عضو است. اندام مصنوعی بهترین گزینه برای جایگزین کردن اندام های قطع شده است. با استفاده از پروتز و اندامهای مصنوعی تا حد زیادی توانایی فرد برای انجام کارهای روز مره و بازگشت به محل کار و فعالیت بر میگردد.
دلایل قطع عضو
قطع اندام به دلایل بسیاری ضرورت مییابد که شایعترین آنها گردش خون نامناسب به دلیل آسیب دیدن یا تنگ شدن شاهرگها یا ابتلا به بیماری عروق محیطی است. زمانی که جریان خون کافی نباشد، سلولهای بدن اکسیژن و مواد مغذی لازم را از راه جریان خون دریافت نمیکند. در نتیجه مرگ و عفونت بافت آسیب دیده شروع میشود. علل دیگر قطع عضو عبارت است از:
- آسیب دیدگی شدید، برای مثال پس از تصادف خودرو یا سوختگی شدید
- تومور سرطانی استخوان یا ماهیچه عضو
- عفونت شدیدی که با مصرف آنتی بیوتیک یا درمانهای دیگر برطرف نشود.
- ضخیم شدن بافت عصبی، موسوم به نوروم
- سرمازدگی
تعیین محل قطع عضو
پزشک برای تعیین محل قطع عضو و میزان بافتی که باید برداشته شود، از روشهای زیر استفاده میکند:
- بررسی وجود ضربان نزدیک به محل در نظر گرفته شده برای قطع
- مقایسه دمای عضو آسیب دیده با عضو سالم
- جستجوی ناحیههایی با پوست قرمز
- پزشک بررسی میکند که آیا پوست نزدیک به ناحیه در نظر گرفته شده برای قطع، هنوز به لمس حساس است یا خیر.
مراحل عمل قطع عضو
برای انجام آمپوتاسیون معمولاً بیمار باید ۱۴ ـ ۵ روز یا بیشتر در بیمارستان بستری شود، مدت بستری به گستردگی جراحی و عوارض بروز یافته بستگی دارد. روش جراحی قطع عضو، به عضو درگیر و وضعیت سلامت عمومی بیمار بستگی دارد. قطع عضو را میتوان تحت بیهوشی عمومی یا بیحسی نخاعی، یعنی بیحس کردن بدن از کمر به پایین، انجام داد. جراح در عمل آمپوتاسیون تمام بافت آسیب دیده را برمیدارد و بافت سالم را حتیالامکان باقی میگذارد. جراح موارد زیر را در عمل قطع عضو انجام میدهد:
- برداشتن بافت بیمار و استخوان له شده
- صاف کردن بخشهای ناهموار استخوان
- بستن عصبها و رگها
- بریدن و شکل دادن عضلات به گونهای که بتوان عضو مصنوعی را به انتهای عضو قطع شده متصل کرد.
جراح گاهی زخم را بلافاصله پس از قطع عضو میبندد و برای این کار لایههای پوست را بخیه میزند. این روش به قطع عضو بسته موسوم است. اما جراح گاهی ناحیه را چند روز باز میگذارد تا اگر لازم شد بافت بیشتری را بردارد. سپس تیم جراحی پانسمان استریل را روی زخم قرار میدهد و انتهای عضو را میپوشاند تا این پوشش پانسمان یا لولههای تخلیه را نگه دارد. همچنین گاهی از تراکشن یا کشش استفاده میشود تا بخش باقیمانده در موقعیت مناسب باقی بماند، آتل نیز برای ثابت نگه داشتن عضو به کار برده میشود.
دوران بهبود
دوران بهبود پس از عمل قطع پا و دیگر عضوها به نوع عمل و بیهوشی و بیحسی انجام شده بستگی دارد.
در بیمارستان
در بیمارستان، پرستار مسئول تعویض پانسمان زخم بوده و به بیمار آموزش میدهد که چگونه این کار را انجام دهد. پزشک نیز نظارت دارد و بر روند بهبود و التیام زخم، به همراه عوارض مرتبط مانند دیابت یا سخت شدن عروق، نظارت میکند. همچنین، پزشک داروهای تسکین درد و پیشگیری از عفونت تجویز میکند. اگر بیمار با درد اندام خیالی (درد فانتوم) مواجه شود یعنی درد در عضوی که قبلاً جراحی و برش داده شده، احساس میکند یا ناتوان در مقابله با ناراحتی روحی پس از از دست دادن عضو باشد، پزشک ممکن است داروها را تجویز کند و در صورت لزوم مشاورهای را پیشنهاد دهد.
توانبخشی
طب فیزیکی غالباً بلافاصله پس از جراحی قطع عضو، با انجام تمرینهای ملایم و کششی شروع میشود. پس از ۱۴ ـ ۱۰ روز نیز تمرین کردن با عضو مصنوعی آغاز میشود.
زخم در بهترین حالت ظرف ۸ ـ ۴ هفته به طور کامل التیام مییابد و جوش میخورد، البته مدتها طول میکشد تا بیمار به تغییرات جسمی و روحی ناشی از قطع عضو عادت کند. اقدامات زیر در دوران بهبود طولانی مدت و توانبخشی پس از جراحی قطع عضو انجام میشود:
- ورزش کردن برای افزایش کنترل و قدرت عضلات
- فعالیتهایی که توانایی بدن را برای انجام فعالیتها افزایش میدهد و به استقلال بیمار کمک میکند.
- بیمار برای غلبه بر اندوه از دست دادن عضو و خو گرفتن به تصویر جدید بدن خود نیاز به پشتیبانی عاطفی، از جمله مشاوره دارد.
عضو مصنوعی
میتوان یک عضو مصنوعی (پروتز) را به جای عضو یا پای قطع شده قرار داد، البته عضو مصنوعی برای تمام بیماران مناسب نیست، چون نیاز به یک دوره طولانی فیزیوتراپی و توانبخشی دارد. عادت کردن به عضو مصنوعی نیاز به انرژی زیادی دارد، چون بیمار مجبور است که تحلیل رفتن عضله و استخوان عضو قطع شده را جبران کند. به همین دلیل است که ممکن است عضو مصنوعی برای بیماران ضعیف یا مبتلا به عارضههای جدی، مانند ناراحتی قلبی مناسب نباشد. چنانچه پزشک استفاده از عضو مصنوعی را مناسب تشخیص دهد، نوع عضو با در نظر گرفتن موارد زیر توصیه میشود:
- نوع قطع عضو
- میزان قدرت عضله در بخش باقیمانده
- وضعیت سلامت عمومی
- وظایفی که از عضو مصنوعی انتظار میرود.
- این که بیمار تمایل دارد، عضو طبیعی به نظر برسد یا این که عملکرد آن برایش مهمتر است.
اگر پزشک احتمال دهد که بیمار تحمل فشار و کشش ناشی از عضو مصنوعی را ندارد، پروتزی توصیه میشود که صرفاً کارکرد زیبایی دارد و هرچند شبیه عضو قطع شده است، اما نمیتوان از آن استفاده کرد. همچنین میتوان از پروتزی استفاده کرد که هم ظاهر طبیعی و هم عملکرد مناسب داشته باشد، البته در این حالت باید بین دو مولفه ظاهر و عملکرد تعادل برقرار کرد.
آمادگی برای جایگذاری عضو مصنوعی
چنانچه استفاده از اندام مصنوعی مناسب تشخیص داده شود، برنامه توانبخشی و تمرینی مخصوصی از همان زمان بستری بودن شروع میشود تا بیمار برای جایگذاری پروتز آماده شود. ابتدا حساسیت پوست انتهای عضو قطع شده کاهش داده میشود تا جایگذاری پروتز راحتتر شود. اقدامات زیر برای کاهش حساسیت پوست انجام میشود:
- ضربه زدن ملایم با حولهی صورت به پوست
- محکم بستن عضو برای کاهش ورم و پیشگیری از جمع شدن مایع داخل و اطراف انتهای عضو
- مالش دادن و کشیدن پوست اطراف استخوان برای جلوگیری از باقی ماندن اسکار گسترده
متخصص فیزیوتراپی تمرینهای مختلفی را برای تقویت عضلات باقیمانده عضو و افزایش انرژی کلی به بیمار آموزش میدهد، تا بیمار بهتر بتواند عضو مصنوعی را تحمل کند. با توجه به امکانات درمانی موجود ممکن است چند ماه طول بکشد تا عضو مصنوعی آماده شود.
عوارض قطع عضو
بیماران مبتلا به زخم پای دیابتی عمیق، بیماری قلبی یا عفونت بیش از دیگران در معرض عوارض و خطرات قطع عضو قرار دارند. قطع عضو بالاتر از زانو از قطع عضو پایین زانو خطرناکتر است. دیگر عوارض عمل قطع عضو عبارت است از:
- بدشکلی مفصلی
- کبود شدن ناحیه به دلیل جمع شدن خون زیر پوست (هماتوم)
- عفونت
- باز شدن زخم
- مرگ بافت
- لخته شدن خون در سیاهرگهای عمقی عضو یا در ریه
بسته به شرایط بیمار عوارض دیگری نیز بروز مییابد که جراح آنها را قبل از قطع عضو توضیح میدهد.
